Stanisław Dzierzbicki (1910-1988)
Profesor Stanisław Adam Dzierzbicki urodził się 11 kwietnia 1910 r. w Kaliszu. Ojciec, Adam, doktor filozofii pracujący jako kierownik stacji doświadczalnej, zmarł w 1912 r. Po przeniesieniu się rodziny do Lwowa, Stanisław Dzierzbicki w 1928 r. kończy gimnazjum przyrodniczo-matematyczne. Uzyskując świadectwo dojrzałości staje przed koniecznością wyboru dalszej drogi życiowej. Na rozbudzenie Jego zainteresowań technicznych zapewne miała wpływ osobowość ojczyma, inż. mechanika Jana Zaboklickiego, dość znanego w owym czasie konstruktora, Stanisław Dzierzbicki podjął bowiem studia na Oddziale Elektrycznym Wydziału Mechanicznego Politechniki Lwowskiej. Tam też w 1934 r., jeszcze jako student, rozpoczął swoją działalność dydaktyczną i naukową jako młodszy asystent w Katedrze Maszyn Elektrycznych, pod kierunkiem znanego szerokiemu kręgowi elektryków prof. dr. K. Idaszewskiego.
Po uzyskaniu dyplomu inżyniera elektryka z wynikiem bardzo dobrym, w 1935 r. awansował na starszego asystenta, a już w 1936 r. został adiunktem. Na krótko jednak, gdyż w owym czasie pracę tę traktował On jako dodatkowy szlif naukowy przed rozpoczęciem działalności zawodowej w przemyśle. Poza zajęciami na Politechnice opracował, w znacznej części samodzielnie, wiele projektów energetycznych, jak np. elektryfikacji uzdrowiska Morsztyn.
W 1937 r. przyciągnęła go praktyka przemysłowa i podjął pracę w Biurze Technicznym jedynej wówczas w Polsce Fabryki Aparatów Elektrycznych „K. Szpotański i S-ka” w Warszawie. Dodatkowo ułatwiło Mu to kontakty z najbliższą rodziną, już wcześniej przeniesioną do stolicy, gdzie ojczym pracował w warszawskim oddziale firmy „John”, a także umożliwiło częste kontakty z rodzinnymi posiadłościami pod Kaliszem i w podwarszawskim Ożarowie oraz zawarcie małżeństwa. Jako jeden z czołowych konstruktorów Szpotańskiego inż. S. Dzierzbicki wdrażał licencje lub opracowywał szereg nowych w Polsce typów aparatów wysokiego napięcia i uruchamiał ich produkcję, w tym wyłączników powietrznych, odłączników mocy i bezpieczników. Wyniki swojej działalności do wybuchu wojny opublikował w 6 pracach w czasopiśmie fabrycznym oraz w krajowej prasie technicznej. W czasie wojny pracował przy montażu aparatów niskiego napięcia, później ponownie w Biurze Technicznym, a w 1942 r. został kierownikiem Działu Rozdzielni tejże fabryki. Projektował m. in. wyłącznik magnetowydmuchowy, wyłącznik pneumatyczny, odłączniki, a także kierował montażem rozdzielnic okapturzonych wysokiego i niskiego napięcia, tablic nastawniczych itp. Jednocześnie projektował szereg rozdzielni wysokiego napięcia i prowadził prace z zakresu normalizacji i katalogowania produkcji fabryki. Był w tym czasie autorem kilku prac z dziedziny aparatów i urządzeń rozdzielczych oraz katalogów wydanych drukiem do użytku wewnętrznego, a także przygotowywał obszerne prace na temat zagadnień zabezpieczania generatorów oraz budowy rozdzielni wysokiego napięcia. Dorobek ten uległ pod koniec wojny zniszczeniu.
W przededniu wyzwolenia Pragi, przed wybuchem powstania warszawskiego, w którym zginął zamordowany przez Niemców ojczym inż. S. Dzierzbickiego, Niemcy zarządzili ewakuację części fabryki Szpotańskiego i jej kadry na zachód. Do transportu kierowanego do Niemiec został zabrany także inż. Dzierzbicki. Przy pierwszej okazji, w połowie sierpnia 1944 r., uciekł z transportu i do wyzwolenia ukrywał się we wsi Łazin pod Łowiczem. W marcu 1945 r. przeniósł się wraz z żoną i matką do Łodzi, gdzie na polecenie Centralnego Zarządu Przemysłu Elektrotechnicznego zajmował się uruchamianiem działów montażowych Państwowej Fabryki Aparatów Elektrycznych przy ul. Przędzalnianej 71, późniejszego „Elesteru”, a także katalogowaniem produkcji szeregu fabryk przemysłu elektrotechnicznego. Następnie, jako współwłaściciel, stworzył przedsiębiorstwo robót instalacyjnych pod nazwą „Biuro Techniczno – Handlowe inż. H. Urbanowicz i S-ka”.
Zarazem przyciągała Go powstająca Politechnika Łódzka, gdzie od 1.10.1945 r. rozpoczął pracę jako pełnoetatowy starszy asystent w Katedrze Elektroenergetyki Wydziału Elektrycznego. Od początku organizował proces dydaktyczny w zakresie aparatów oraz przyrządów rozdzielczych i zabezpieczających niskiego i wysokiego napięcia, działając jako nieformalny kierownik Zespołu Przyrządów Rozdzielczych, ewolucyjnie wyodrębniającego się z Zakładu Elektroenergetyki. Brał zarazem czynny udział w wielu pracach ogólnych związanych z organizacją Uczelni i jej zasilaniem energią elektryczną, współpracując blisko z pierwszym Rektorem PŁ, prof. B. Stefanowskim.
Bezustannie dawała o sobie znać dwoistość jego zamiłowań technicznych, do teorii i do praktyki. Podobnie jak we Lwowie, równocześnie z pracą w Politechnice Łódzkiej kierował w latach 1946/48 montażami ponad 30 podstacji wysokiego napięcia i kilkudziesięciu instalacji niskiego napięcia dla przemysłu włókienniczego. Wykonał szereg projektów przemysłowych instalacji n.n. i urządzeń elektroenergetycznych. Od listopada 1948 r., po likwidacji prywatnej spółki, był kierownikiem Sekcji Projektów Oddziału Łódzkiego Przedsiębiorstwa Robót Elektrycznych, a następnie, po reorganizacji i wejściu przedsiębiorstwa w struktury Zjednoczenia „Elektroprojekt” oraz Zjednoczenia Przedsiębiorstw „Elektromontaż”, był kierownikiem pracowni projektowej w Oddziale Łódzkim. Opracował wówczas szereg projektów elektrowni przemysłowych, elektryfikacji dużych zakładów przemysłowych oraz podstacji prostownikowych trakcyjnych i przemysłowych, a także układu elektrycznego Teatru Wielkiego w Łodzi. Zarazem pracował jako członek Komisji Oceny Projektów Inwestycyjnych w kilku centralnych zarządach przemysłu włókienniczego, działał w XVII Komisji Urządzeń Wysokiego Napięcia Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, a także był w latach 1945/48 członkiem Zarządu Oddziału Łódzkiego SEP.
Tak duży zakres prac poza Politechniką sprawiał, że inż. Stanisława Dzierzbickiego krępowały sztywne więzy administracyjne z uczelnią i brak dostatecznej samodzielności. Był to dla niego okres dramatycznego wyboru. Wybrał samodzielność i od 1.10.1946 r. zrezygnował z połowy etatu starszego asystenta, na który powrócił jednak od 1.10.1949 r. jako nieformalny kierownik Zakładu Urządzeń Rozdzielczych, powstałego na bazie Zespołu, z propozycją zatrudnienia na stanowisku adiunkta. Podanie do Rektora w tej sprawie skierował 3.04.1950 r., lecz nim dopełniona została procedura administracyjno – decyzyjna w tej sprawie, inż. Dzierzbicki 2.06.1950 r. złożył rezygnację ze stanowiska adiunkta, przyjętą przez Radę Wydziału.
Nie oznaczało to jednak przerwania Jego więzi z Politechniką, bowiem niezależnie od zatrudnienia etatowego, przez cały ten czas pracował jako kontraktowy wykładowca o nienormowanym czasie pracy i z żelazną konsekwencją oraz właściwą sobie energią organizował zajęcia dydaktyczne z zakresu aparatów i urządzeń elektrycznych, rozbudowywał Zakład Urządzeń Rozdzielczych, rozwijał zaplecze kadrowe i techniczne dla przyszłych prac naukowych w tej dziedzinie. W 1951 r. zostało uruchomione Laboratorium Przyrządów Rozdzielczych. W 1952 r. Zespołowej Katedrze Elektroenergetyki został przyznany dodatkowy, czwarty etat samodzielnego pracownika nauki dla kierowania Zakładem Urządzeń Rozdzielczych. Inż. Stanisław Dzierzbicki przystąpił wraz z 5 konkurentami do konkursu, który wygrał uzyskując etat zastępcy profesora na podstawie jednomyślnej uchwały RWE z 26.3.1952 r. Tym razem był to wybór ostateczny – wybór drogi naukowej, przygotowywanej przez lata i wspieranej nabytym ogromnym doświadczeniem praktycznym. Z pomoc¬niczego pracownika nauki o szerokim zakresie działalności pozauczelnianej szybko przekształcił się w pełnowartościowego samodzielnego pracownika nauki, zdecydowanie koncentrując swoją ogromną energię na działalności naukowej i organizacyjnej związanej z wszechstronnym rozwojem kierowanego przez siebie zakładu. Ograniczył prace pozauczelniane. Od 1953 r. pozostawił sobie tylko 1/2 etatu w „Elektroprojekcie” kierując pracownią i pełniąc funkcję Głównego Projektanta. Podjął prace nad pierwszą książką, która ukazała się w 1955 r. i od razu zdobyła poczesne miejsce w literaturze technicznej. W tymże roku (zgodnie z ówczesnymi przepisami) Centralna Komisja Kwalifikacyjna nadała Mu tytuł naukowy docenta.
Doc. S. Dzierzbicki zawsze był przekonany, że w dziedzinie aparatów elektrycznych, ze względu na fizyczną złożoność zjawisk, najzręczniejsza nawet teoria staje się jałowa bez weryfikacji eksperymentalnej. Dlatego od zarania swej pracy w Politechnice Łódzkiej uparcie i wytrwale dążył do stworzenia bazy doświadczalnej do prac naukowych, współpracy z przemysłem i właściwego kształcenia inżynierów. Na lata 1955/60 przypadł szczytowy okres rozbudowy silnoprądowej bazy laboratoryjnej Zakładu, przekształconego w 1957 r. w Katedrę Aparatów Elektrycznych. Według projektów doc. S. Dzierzbickiego i pod Jego kierownictwem zostały zbudowane i uruchomione siłami pracowników Katedry kolejno zwarciownie prądu przemiennego i stałego oraz stacje trwałości łączeniowej i mechanicznej, a także laboratoria dydaktyczne. W laboratoriach tych zainstalowano wiele specjalnych aparatów i urządzeń zaprojektowanych pod Jego kierownictwem a także unikatową aparaturę badawczą zakupioną dzięki wsparciu przemysłu.
Umożliwiło to w owym czasie rozwinięcie na wiele lat rozległej współpracy badawczej ze Zjednoczeniem EMA oraz z krajowymi fabrykami aparatów m. in. „Elesterem”, „Elanem” (obecnie „Woltan”), „Eltą”, „Apeną”, „Apatorem”, „Belmą”. W szybko rozwijającej się kadrowo Katedrze powstały pod Jego kierownictwem przez kolejne dziesięciolecia liczne prace naukowe, kolejne książki i skrypty, zwiększyła się liczba absolwentów wysoko cenionych w przemyśle. Wzrastał również Jego osobisty dorobek i autorytet naukowy. W latach 1959-1960 był kontraktowym doradcą Instytutu Elektrotechniki w zakresie aparatów wysokiego napięcia. Zarazem coraz więcej energii poświęcał sprawom rozwoju Wydziału Elektrycznego.
W 1961 r. zakończył swą pracę w „Elektroprojekcie” i objął na 7 lat niezwykle ważną funkcję seniora budowy nowych gmachów Wydziału. W 1962 r. został wybrany Dziekanem Wydziału Elektrycznego, którą to funkcję pełnił do r. 1966, a w międzyczasie, w 1964 r. uzyskał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego. W 1970 r. wskutek reorganizacji Politechniki, prof. S. Dzierzbicki objął stanowisko dyrektora Instytutu Transformatorów, Maszyn i Aparatów Elektrycznych, utworzonego z trzech katedr i największego wówczas na Politechnice. Kierował nadal Katedrą, usytuowaną w strukturze Instytutu początkowo jako Zespół Dydaktyczny Aparatów Elektrycznych. Wewnątrz Zespołu wyodrębniono dwa zespoły naukowo-problemowe: łączników zestykowych oraz Niezawodności i Metod Badania Łączników, a także Ośrodek Modelowania zapoczątkowujący późniejszy rozwój bazy komputerowej przeznaczonej do ogólnowydziałowych celów dydaktycznych i własnych celów naukowych.
W 1971 r. prof. S. Dzierzbicki uzyskał tytuł naukowy profesora zwyczajnego. Recenzenci Jego dorobku zgodnie wówczas stwierdzili, że stworzył łódzką szkołę naukową aparatów elektrycznych, na którą składały się w pierwszym rzędzie trzy podstawowe książki Profesora i Jego publikacje, współautorstwo w opracowaniu Kalendarza Elektrotechnicznego i Poradnika inżyniera elektryka, liczne dysertacje i prace naukowe Jego współpracowników wysoko oceniane przez specjalistów, żywa współpraca z krajowymi i zagranicznymi ośrodkami naukowymi o podobnym profilu, a także szeroka współpraca z przemysłem aparatowym i duża liczba absolwentów bardzo dobrze przygotowanych do pracy w przemyśle. Funkcję dyrektora Instytutu prof. S. Dzierzbicki złożył w 1974 r. w młodsze ręce, zachowując funkcję kierownika Zespołu do przejścia na emeryturę w 1980 r. Jako profesor emerytowany i wolny od uciążliwych obowiązków administracyjnych, prawie do końca dni swoich brał czynny udział w życiu naukowym Zespołu, przekształconego w 1982 r. w Zakład i ponownie wyodrębnionego w 1985 r. w samodzielny Instytut Aparatów Elektrycznych.
Obraz Jego działalności w latach 60. i 70. byłby niepełny bez przypomnienia bogatej działalności stowarzyszeniowej prof. Dzierzbickiego. W latach 1964 – 1974 był Przewodniczącym Centralnego Kolegium Sekcji Przemysłu Elektrotechnicznego przy Zarządzie Głównym SEP, w latach 1974 – 1981 Przewodniczącym Wydziału Nauk Technicznych Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, brał czynny udział w pracach innych organizacji (CIGRE, PKNIM, KNIT, NOT), był także przez wiele lat Członkiem Sekcji Aparatów Rozdzielczych, a następnie Sekcji Wielkich Mocy Komitetu Elektrotechniki PAN. W roku 1974 był także jednym z głównych współorganizatorów I Dni Techniki Regionu Łódzkiego organizowanych przez NOT, SEP i PŁ.
Imponujący jest w ujęciu syntetycznym dorobek zawodowy prof. S. Dierzbickiego. Składa się nań autorski i współautorski dorobek naukowy, zawsze ściśle związany z praktyką przemysłową, obejmujący 9 książek i skryptów, ponad 90 publikacji, a także kierownictwo i współautorstwo ponad 200 opracowań i raportów badawczych dla przemysłu, w wyniku których opracowano i wdrożono do produkcji ok. 40 nowych konstrukcji aparatów niskonapięciowych. Prof. S. Dzierzbicki wypromował 8 doktorów nauk technicznych, w Jego zespole opracowano 4 habilitacje. Był pomysłodawcą i organizatorem wielu konferencji krajowych i międzynarodowych, m. in. „Kierunki Rozwoju Przemysłu Aparatów Elektrycznych Niskiego Napięcia” (1961), „Metody Badań Łączników” (1965), „Metody projektowania Łączników Niskonapięciowych” (1968), a nade wszystko cyklicznej konferencji „Switching Arc Phenomena” (od 1970 r.), która ma obecnie ponad 40-letnią tradycję i weszła na stałe do grona 5 najważniejszych periodycznych konferencji światowych z dziedziny wyładowań elektrycznych.
Bogata działalność naukowa i organizatorska prof. S. Dzierzbickiego była wielokrotnie wyróżniana, m. in. Orderem Sztandaru Pracy II klasy, Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, tytułem Zasłużonego Nauczyciela PRL, Honorową Odznaką miasta Łodzi, licznymi medalami, odznaczeniami i nagrodami resortowymi, uczelnianymi oraz stowarzyszeniowymi, w tym czterema nagrodami Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego oraz Nagrodą Miasta Łodzi.
Prof. Stanisław Dzierzbicki, naukowiec i praktyk, nauczyciel i wychowawca, człowiek o wielkim temperamencie i wielkim sercu, którego talent, energia i autorytet były wzorem dla wielu pokoleń inżynierów elektryków, zmarł po ciężkiej chorobie 27 września 1988 r.
Jakże trafnie scharakteryzował Go jeden z kadrowców jeszcze w 1953 r.:
„Był cenną jednostką należącą do tego typu ludzi, którzy w każdych warunkach pracują dobrze”.
Opracował Marek Bartosik